gelezen: porta romana

Robert Welagen, Porta Romana

Samen met perron 500 weer een fijn nieuw boek gelezen!
Voor deze keer ben ik het geheel en al met mijn collega Nicolien eens:

Welagen is een geschoold schrijver. Zijn stijl is uiterst evenwichtig, sfeervol en bescheiden. Hij bouwt in het boek een enorme spanning op waardoor ik het boek in één keer uitlas. Ik hoop dat Welagen zich niet laat opjagen door de populistische schrijvers uit de Randstad en kalm blijft schrijven aan een mooi literair oeuvre.

Lees haar hele recensie hier!

Gelezen: what-if

Het is alternatieve geschiedenis-zomer! Vind ik dan. Dus heb ik er een aantal romans bij gepakt die handelen over wat er gebeurd zou zijn als...

Robert Harris, Vaderland
Misschien wel de bekendste alternatieve geschiedenis, want het is verfilmd. De verfilming heb ik destijds niet gezien omdat ik er veel slechts over hoorde, maar misschien ga ik dat alsnog doen. Het boek is namelijk simpel, maar erg spannend - en dat is natuurlijk filmwaardig. Je wordt met de hoofdpersoon meegevoerd in de paranoia die bij het leven in Nazi-Duitsland anno 1964 hoort. Langzaam kom je erachter welk gruwelijk geheim zich heeft afgespeeld in de concentratiekampen van het onoverwinnelijk Duitse rijk... maar ja, wat moet je met die informatie? Het deel van de VS dat onafhankelijk is gebleven heeft ook antisemitische sympathieën...

Harry Turtledove, In the presence of mine enemies
Anders loopt het bij het boek van Turtledove, dat een Nazi-Duitsland anno 2010 behandelt. In tegenstelling tot in het boek van Harris, is de wetenschap over het lot van de joden alom bekend. Vanwege uitspraken van Himmler en de notulen van de Wannsee-konferenz - die door Harris worden aangehaald - vraag ik me af of dat een goed uitgangspunt is, maar soit. Het boek is beklemmend omdat het geschreven is vanuit het perspectief van enkele joden die vermomd als Ariërs in het hart van het derde rijk verder leven, maar op een gegeven moment begin je je wel te ergeren aan al die keren dat een Duitser een antisemitische opmerking maakt en de jood in kwestie wéér denkt "oh je moest eens weten".
Verder ontwikkelt het verhaal zich als in de Sovjet-Unie anno 1985-1991: een nieuwe Führer komt aan de macht, hij introduceert meer openheid, een Gauleiter staat op die vindt dat de Führer niet ver genoeg gaat, de SS-baas probeert met een coup de Führer af te zetten en vervolgens is de Gauleiter de winnaar. Een mooi scenario, maar geloofwaardig? In de Sovjet-Unie speelde mee, dat er door andere even machtige landen werd meegekeken. Die landen zijn er niet in het scenario van Turtledove. Bovendien verandert het systeem wel razendsnel: in minder dan twee jaar tijd is Nazi-Duitsland onherkenbaar veranderd.
Turtledove staat bekend als de meester van de alternatieve geschiedenis, maar dit boek heeft mij niet overtuigd waarom hij dat zou zijn.

Orson Scott Card, Pastwatch: the redemption of Christopher Columbus
In de toekomst - die zich afspeelt in Afrika en Zuid-Amerika, voor de rest is relatief veel van de wereld niet zo goed bewoonbaar meer - is er een technologie waarmee men naar het verleden kan kijken. Maar wellicht is er ook een technologie om het verleden te veranderen? Eén van de hoofdpersonen ontdekt dat Christopher Columbus om ernstig bloedvergieten te voorkomen van zijn oorspronkelijke plan om Constantinopel te bezetten is afgehouden en in plaats daarvan de nieuwe wereld is gaan ontdekken. Maar ja, dat leidt zoals wij dan weer weten tot de christelijke dominantie, ongelijkheid tussen rassen, slavernij en uiteindelijk tot een industriële wereld die ten onder gaat aan het broeikaseffect. Hoe dat te stoppen? De hoofdpersonen doen hun best in dit interessante boek. Of "hun best" ook goed genoeg is, zullen we nooit te weten komen: de hoofdpersonen veranderen namelijk de geschiedenis, maar hoe die geschiedenis vervolgens sinds 1492 is verlopen, wordt nauwelijks geschetst.

Tot nu toe zit er nog niet Philip K. Dick's The Man in the High Castle bij, dat blijft voor mij vooralsnog de ultiemste alternatieve geschiedenis. Maar het is en blijft een leuk en aantrekkelijk genre. We lezen nog even door!

Gelezen: non-fictie

Heike B. Görtemaker, Eva Braun. Leven met Hitler
Wie was toch die vrouw die achter Hitler stond, die zo lang achter de schermen opereerde? Eva Hitler-Braun leefde na haar zelfmoord voort als een vrouw die een naïef geloof in haar vriend/man had, zich onbewust van de misdaden van het Nazi-regime. Onterecht, betoogt Görtemaker in haar goed leesbare doorwrochten biografie: dat beeld is ontstaan door de talloze mensen uit de omgeving van Hitler die hun eigen rol zo klein mogelijk wilden houden en voorwaarde daarvoor is dat de omgeving van Hitler zo apolitiek mogelijk was. Wat Eva Braun gedreven heeft, is me evenwel nog niet duidelijk.

Tamim Ansary, Een geschiedenis van de wereld door Moslimse ogen
Een eye-opener. Deze zeer leesbaar geschreven geschiedenis van de Midden-wereld (Midden-Oosten is in de ogen van de auteur te Europacentrisch) toont hoe marginaal de rol van Europa in de moslimwereld wel niet geweest is. De Kruistochten - in Europese ogen een historische clash tussen Christendom en Islam - is binnen de Moslimwereld niet meer dan als een vervelend vliegje op de huid van een olifant. De Mongoolse hordes daarentegen! Als de zgn. Kleine Jihad ergens door veroorzaakt is, dan is het door de inmenging van de nazaten van Genghis. Vanaf dat moment ontstaat er in de Islam steeds meer een extremistische onderstroom. Opvallend is de modernere tijd: hoe die extremistische onderstroom eigenlijk pas in de afgelopen dertig-veertig jaar in bepaalde landen een bovenstroom is geworden. Het toont ook hoe fragiel die nieuwe bovenstroom is; wie weet is de huidige "Arabische Lente" alweer het eerste teken van de ondergang van het religieuze extremisme?

Paul Lucardie, Gerrit Voerman (red.), Van de straat naar de staat? GroenLinks 1990-2010
Mijn mening over dit boek gelieve te lezen in het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2011. ;-)

Kluun, Help ik heb mijn vrouw zwanger gemaakt!
Tja, verplicht leesvoer als je daadwerkelijk zo stom bent geweest... Erg humoristisch opgeschreven allemaal, met een enorme kern van waarheid, in ieder geval in de eerste maanden.

Gelezen: fictie

Lezen. Wat doe je anders op huwelijksreis? Nu even de fictie, volgende week de rest!

Jenna Blum, Het familieportret
Geen groots en meeslepend boek, wel een ingetogen familiegeschiedenis. Hoofdpersoon is de dochter van een naar de VS geëmigreerde Duitse, die geobsedeerd raakt met de rol die Duitse vrouwen in het algemeen en haar moeder in het bijzonder in de Tweede Wereldoorlog speelden. Ook wel: hoe WOII ook bij de tweede generatie tot trauma's leidt.

Thea Beckman, Stad in de storm
Had ik nog steeds niet gelezen, blij dat ik het - zij het twintig jaar te laat - toch heb gedaan. Het rampjaar 1672 en de nasleep (de "storm" uit de titel slaat ook op de storm van 1674 waarbij de Dom naar beneden kwam vallen) beleefd door de ogen van een jongen op de drempel van volwassenheid met de belangrijkste levensles die de mens kan hebben: er is geen goed en kwaad.

Jonas Jonasson, De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween
Forrest Gump meets The World According to Garp, en dan nog iets meer. Erg vermakelijk boek dat een groot deel van de politieke geschiedenis van de twintigste eeuw omvat en belachelijk maakt.

Howard Jacobson, De Finkler-kwestie
Had vanwege de obsessie van de hoofdpersoon Treslove voor zijn vriend Finkler de Jood eigenlijk een roman van Grunberg kunnen zijn. Met veel humor maar ook met een aantal waarschuwingen naar antisemitisme en doorslaan in rouw. Herlezen waard!

herlezen: De Torens van februari

Een kinderboek? Als kind was ik erdoor geboeid, als volwassene nog steeds. Erg fijn verhaal met grote raadsels die ook als volwassen lezer niet 1-2-3 te doorzien zijn. En het unheimische gevoel dat je bekruipt op het moment dat er "30 februari" boven een dagboekpagina staat, valt met geen pen te beschrijven.
Ook sterk: de schrikkeljaarlijks veranderende nawoorden. Heerlijk!

Gelezen: Clausewitz

(placeholder, later meer)

Gelezen (en gezien): Karakter

Borderwijk, Karakter

Hoewel iedereen dit op de middelbare school heeft gelezen (en zo niet, foei! Ga snel doen jij!), kan het geen kwaad dit werk op latere leeftijd nogmaals te lezen. De verhouding tussen Dreverhaven en Katadreuffe zal in retrospect voor iedereen iets herkenbaars hebben, hoe gelukkig je jeugd ook was. De moeizame omgang met juffrouw Te George en de verkeerde keuzes ook, hoe gelukkig het voor jou ook heeft uitgepakt (of niet). En tja... de kantooromgeving... in zekere zin is dit boek óók een prelude op Het Bureau.

Ik herlas het boek ter voorbereiding op de theatervoorstelling met onder meer Waldemar Torenstra als Katadreuffe en Joost Prinsen als Dreverhaven. Nog nooit zo'n goede bewerking van een boek gezien! Ik kan iedereen van harte aanraden hier nog heen te gaan: eind januari / begin februari staat het gezelschap in het DeLaMar.

Gelezen: meer Mulisch

Toch weer De Ontdekking van de Hemel uit de kast gepakt en herlezen. (Ook leuk ter voorbereiding op een volgend boek dat ik ga lezen, Clausewitz van Joost de Vries.)

De vriendschap tussen Onno en Max, de driehoeksverhouding met Ada resulterend in de antimoos... Ondanks dat de diepe gesprekken bij herlezing in volwassenheid - na zelf in volwassen vriendschappen veel van dergelijke gesprekken gevoerd te hebben - wat gekunsteld aandoen, en de ontwikkelingen bij herlezing ook lang niet meer zo verrassend zijn (maar dan kan nauwelijks een verrassing genoemd worden), is De Ontdekking een heerlijk boek waarin je kunt blijven lezen. Mulisch was naast een denker ook gewoon een schrijver van pageturners.

Ik ben wel benieuwd hoe veel Joost van hem overlaat!

Gelezen: Mulisch

Harry Mulisch, De diamant
Harry Mulisch, Siegfried

Vroeg werk en laat werk, even gelezen en herlezen na de dood van de eeuwige 17-jarige. Ergens is zijn werk behoorlijk consistent, iets dat hij in Siegfried al aanhaalt: zo zijn ook in De diamant de dromen in tegenwoordige tijd geschreven in tegenstelling tot de rest van het verhaal. Verder valt toch ook wel weer de ontwikkeling op die de schrijver heeft doorgemaakt; De diamant lijkt in niets op Siegfried. De laatste heb ik ook met veel meer plezier herlezen, alleen al omdat de auteur daar zo heerlijk de draak steekt met zichzelf en zijn critici. Daarnaast is het natuurlijk ook een heerlijke plot waar je helemaal op meeleeft.
De late Mulisch in vergelijking met de vroege? Meer spanning tussen het intellectuele vermaak. Toch maar eens de Ontdekking weer gaan herlezen.

gelezen: het evangelie volgens Jezus Christus

José Saramago, Het evangelie volgens Jezus Christus

Aangezien Jezus uiteraard de held is van dit evangelie, dat nooit ofte nimmer heeft beoogd tegen te spreken wat anderen hebben geschreven, en derhalve niet zou durven beweren dat wat er gebeurd is niet is gebeurd door op de plaats van een Ja een Nee te zetten, aangezien Jezus die held is en zijn heldendaden bekend zijn, zou het doodsimpel zijn naar hem toe te stappen en hem zijn toekomst aan te kondigen, het goede en wonderbaarlijke waaruit zijn leven zal bestaan, wonderen die te eten zullen geven, andere die de gezondheid herstellen, een dat de dood overwint, maar het zou niet verstandig zijn dat te doen, want ook al is de knaap theologisch begaafd en weet hij alles van aartsvaders en profeten, hij geniet van het robuuste scepticisme dat eigen is aan zijn leeftijd en zou ons wegsturen.
p. 208-9

Ik had verwacht, toen ik dit boek van Saramago oppakte, dat er een verhaal zou volgen waarin Jezus zou worden geduid als gewoon mens, waarin de wonderen die hem in de Bijbel worden toegeschreven teruggebracht worden tot de proporties die het vermoedelijk zijn. Ondanks dat dit niet ten volle gebeurde, raakte ik niet teleurgesteld: Jezus werd geportretteerd als een gewoon mens met menselijke behoeften (waardoor Maria van Magdala veel meer betekenis heeft dan bij de ons bekende evangeliën), maar met een contract met God waardoor hij wel degelijk wonderen kon verrichten. Jezus blijkt echter vooral een speelbal in een plannetje van God, waarop de duivel meelift. Er ontstaat op p. 315-343 een prachtig gesprek tussen Jezus, God en de Duivel, voer voor theologen. De duivel komt er overigens een stuk beter af dan God (en terecht). De verliezende partij - mede dankzij Jezus - is de mens.

Naar de brand kijken, een uitleg waar de militair tevreden mee was, want zo lang de wereld bestaat heeft brand de mensen aangetrokken, er zijn zelfs lui die beweren dat het daarbij om een soort onbewuste innerlijke roep gaat, een herinnering aan het oervuur, alsof de as zich zou kunnen herinneren wat ze heeft verbrand, een stelling die verklaart waarom wij zo gefascineerd staren naar het haardvuur waaraan wij ons warmen, of het licht van een kaars in de donkerte van de kamer. Stel dat wij zo onvoorzichtig of vermetel waren als kapellen, nachtvlinders of motten en we stortten ons in het vuur, wij met zijn allen, de hele menselijke soort, dan zou de gloed van zo'n onmetelijke hoeveelheid brandstof misschien door de gesloten oogleden van God heendringen en hem wekken uit zijn lethargische slaap, uiteraard te laat om ons te leren kennen, maar op tijd om het begin van het niets te zien, nu wij verdwenen zouden zijn.
p. 146

Under the skin

Michel Faber, Under the Skin

Op vakantie in Schotland is het heerlijk om een boek te lezen dat speelt in datzelfde Schotland. In plaats van een klassieker als Rob Roy koos ik voor een moderne science fiction, van een van oorsprong Nederlandse auteur die tegenwoordig in Schotland woont en daar bekendheid geniet. Het verhaal is gesitueerd in deze tijd, en daarmee des te herkenbaarder, vooral omdat we in de vakantie veel op de Schotse snelweg (incl. de A9) doorbrachten.

On the windswept A9 an hour later and forty miles away, a bleary-eyed Isserley squinted up at a vast electronic traffic sign that said TIREDNESS CAN KILL: TAKE A BREAK.
p. 116

Huiveringwekkend: de hoofdpersoon Isserley neemt in haar autootje voortdurend lifters mee. Maar enkel mannelijke goedgebouwde lifters. Het doel waarvoor ze dat doet wordt stukje bij beetje onthuld. En het houdt ons als mensheid nog een aardige spiegel voor ook...

Het enige nadeel - of juist, het meest beklemmende? - is dat ik de hele vakantie geen enkele lifter heb gezien in Schotland.

Ruimtereiziger Mark Stevens

Felix Thijssen, De dreigende zon
Felix Thijssen, Schaduwen op Aries
Felix Thijssen, De vikingen van Tau Ceti
Felix Thijssen, Het brein in de krabnevel
Felix Thijssen, De dag van Aldebaran
Felix Thijssen, De nacht van Abaddon
Felix Thijssen, De echo van de bazuin
Felix Thijssen, De poorten van het paradijs

Een fijne serie, waar je als een mes door boter doorheen leest. Het begint als een jongensboek, maar wordt allengs serieuzer: Mark Stevens ontdekt de realiteit achter de grote steden waar de massa dom gehouden wordt, de aarde en al het leven erop wordt bedreigd door een steeds grotere temperatuurstijging. Stevens heeft de test doorstaan en gaat namens de wereldregering op zoek naar een alternatieve locatie voor de mensheid. Het heelal blijkt echter gevuld te zijn met leven... en met goddelijke krachten. Mark probeert die aan te wenden om de Aarde te redden. In feite lukt dat, maar niet zoals Mark voorzien had.

De boeken vallen verder in de categorie lectuur. Felix Thijssen heeft het zichzelf ook niet heel moeilijk gemaakt: wordt in het eerste boek de tijd nog halverwege de eenentwintigste eeuw geplaatst, in het laatste boek blijken we te leven in de drieëndertigste eeuw. En zo zijn er nog wat meer inconsistenties.

De echo van de bazuin verdient een speciale vermelding, omdat ik een sucker ben voor verhalen die een leuke nieuwe kijk geven op onze mythologieën (in dit geval: de Bijbel, boek Jozua).

Sprakeloos

Tom Lanoye, Sprakeloos

Superlatieven tekort voor dit boek, dat zo enorm klopt. Lanoye schrijft een hommage aan zijn moeder, een prachtig Vlaams mens. Tegelijkertijd neemt hij zijn jeugd en alle hilarische figuranten die daarin hebben gespeeld op de hak. De liefde voor zijn moeder - een onmogelijk mens soms - druipt bijkans van de bladzijden af.

De moeder, die altijd domineerde, met haar tirades en acteerwerk de bovenhand probeerde te krijgen - en kreeg. Dat uitgerekend zij als een kasplantje moest eindigen - je snapt de pijn die Lanoye hierover ervaart donders goed.

Critici hebben over het boek gezegd dat Lanoye teveel bladzijdes gebruikt voor een verhaal dat in ca. 200 pagina's ook verteld had kunnen worden. Zij hebben het niet begrepen.

met een schok beseffend: mijn god, ik denk en spreek precies zoals zij - ik bén exact als zij, ik zeg om het even wat, om toch maar de bovenhand te krijgen
pag.336

gelezen: SF

Poul Anderson, Komt tijd...
(vert. van There will be time.)

Heerlijk om tussendoor weer eens wat ouderwetse cliché-SF te lezen. Gisteren gekocht voor een euro, vandaag uit. Meerwaarde? Vermaak.
Het verhaal heeft wat weg van het klassieke tijdreisverhaal van Wells. Wel krijgen we naast de hoofdmoot ook een kleine blik in de nabije toekomst, met allerhande milieuproblemen. Anderson was daarin niet nieuw (het verhaal is geschreven in 1973, na de Club van Rome dus) maar wel vooruitstrevend. Ook leuk zijn de uitstapjes naar het verleden (Constantinopel met name), waarbij Anderson zich fijn heeft gedocumenteerd. Lekker.

Verborgen geschiedenis

Annejet van der Zijl, Bernhard. Een verborgen geschiedenis

Ik besef dat ik veel mensen met dit verhaal hun held ontneem, en anderen hun schurk. Ik hoop er een mens voor te hebben teruggegeven.
pag. 388

Dat is gelukt. Annejet van der Zijl heeft in deze biografie van Bernhard een boeiend beeld geschetst van met name de eerste jaren van de prins. Een man die toch wel de topopportunist uit zijn familie van opportunisten kan worden genoemd, die uit berekenendheid een Nederlands bakvisprinsesje aan de haak sloeg. Maar tevens iemand die de regie niet in handen kon houden, en een slachtoffer van zijn eigen plannen werd. Bovenal een fantast, iemand die de smetjes op zijn blazoen met verve wegpoetste, maar zo radicaal dat er voldoende legendevorming optrad om de man ook als onmens te kunnen beschrijven (men denke aan de befaamde maar onbestaande stadhouderbrief). Van der Zijl slaagt er prima in om het door Bernhard gecreëerde rookgordijn weg te blazen. Over blijft een onzekere jongen, gevangen in zijn eigen web.

Gelezen: de oorlog

Ad van Liempt, De Oorlog

Eind vorig jaar vercheen het boek De Oorlog, van Ad van Liempt, de maker achter de gelijknamige serie van de NPS. En nog meer dan die serie kan ik dit boek van harte aanbevelen aan iedereen die 'iets' wil lezen over de Tweede Wereldoorlog: in heldere vlot geschreven taal neemt Van Liempt de lezer mee naar de aanleiding van de oorlog, de gevolgen voor Nederland en Nederlands-Indië en het vele leed. Veel afgewisseld met goed gekozen dagboekfragmenten en andere getuigenissen. Maar daar blijft het niet bij: ook de inktzwarte bladzijde van het net bevrijde Nederland dat gelijk ten oorlog trekt tegen het jonge Indonesië komt uitgebreid aan bod. En gelukkig is er ook uitgebreid aandacht voor allerlei misstanden in ons kikkerlandje na de bevrijding, de schandalige ontvangst van terugkerende Joden, de behandeling van Duitsers et cetera. Alsook de lange worsteling die de Nederlanders hebben gehad - en nog steeds hebben - met het verleden. Een oorlog die voor zovele mensen nog steeds een maatstaf is om anderen aan te meten, verdient een zo goed geschreven boek. Al was het maar als Spiegel.

De Tweede Wereldoorlog is pas echt afgelopen als er een derde komt, pas dan stoppen we met praten over de tweede. Dus laten we hopen dat we voor eeuwig over de Tweede Wereldoorlog moeten praten.
Harry Mulisch, op pag. 465

Gelezen: liefde in de uitverkoop

Belangrijke voorwerpen en persoonlijke bezittingen uit de collectie van Lenore Doolan en Harold Morris, inclusief boeken, kleding en sieraden. Zaterdag 14 februari 2009, New York. Veilinghuis Strachan & Quinn

Bijzonder boek van Leanne Shapton. Een veilinggids die je langzaam de relatie tussen Lenore & Harold doet ontdekken. De ups en downs, de neuroses, het plezier, de ruzies. Allemaal af te leiden uit de stukken die geveild worden. Het doet je afvragen: in welke spullen zou mijn relatie zich uitgedrukt kunnen zien?

gelezen: Joe Speedboot

Meestal wantrouw ik hypes. Mensen zijn er heel erg goed in om massaal het verkeerde boek goed te vinden. Maar allez, Joe Speedboot toch maar gaan lezen - en ik heb er geen moment spijt van gehad. De lotgevallen van de vriendengroep rondom Joe - eerst passief, later actief beleefd door Frans "de arm" - zijn schilderachtig neergezet met heerlijke dialogen en zinswendingen. Het past zeg maar tussen de WFH's. En dat zegt wat.

- Volksgenoten!
Wij rilden van een volgzaam soort genot, van warmte en verering. Zijn rechteroog spoog vuur, maar het beredeneerde linkeroog woog elk woord dat zijn dunne lippen passeerde. Met starre ernst sprak hij ons toe over de degeneratie van de moderne tijd. Over het rode gevaar. Over het fiasco van de antirevolutionair Colijn.

Gelezen: gekluun

Kluun, Komt een vrouw bij de dokter
Kluun, God is gek

Toch maar eens wat Kluun. KEVBDD mede naar aanleiding van de film, waarvan de thematiek me ontroerde maar die me niet wist te boeien door het slechte acteerwerk. Het boek ontroerde me wel, met name de dramatiek rond de dochter die zonder moeder door het leven zal moeten gaan. De sympathie die vrouwelijk Nederland zegt voor hoofdpersoon Stijn te voelen, snap ik echter niet. Maar misschien moet ik zelf een dergelijke situatie meemaken? Hopelijk niet.

Verder schreef Kluun een essay over het atheïsme. Hij gaat hierbij van de premisse uit dat het atheïsme in de media alle ruimte krijgt en als enige het intellectuele publieke debat domineert. Als je dat als uitgangspunt neemt, heeft ie een punt. Maar mijn waarneming is volledig anders: het dogmatische geloof rukt juist op - ook bij de intellectuele omroepen. Het is wel zo dat een roeptoeter als Richard Dawkins het atheïsme als een alternatief geloof propageert - daar moet ik dan ook niks van hebben. Het essay van Kluun bleef voor mij daardoor een beetje in gemeenplaatsen hangen en overtuigde niet. Gelukkig zat er ook nog wat humor tussen.

gelezen: Zomertijd

J.M. Coetzee, Zomertijd

Hoe megalomaan ben je als je voor je autobiografie een journalist opvoert die onderzoek doet naar jou door je exen en andere belangrijke vrouwen te interviewen? Mulisch zou het Coetzee niet nagedaan hebben, toch komt de laatste er wel mee weg (de eerste heeft dan ook nooit die N-prijs in de wacht gesleept). Hij doet het ook goed: nietsontziend voor zichzelf. Uit de verhalen van de (soms onsympathieke) vrouwen komt het beeld van een schuchtere, mislukte dertiger, met wie iedereen zich zonder moeite kan identificeren. Deprimerend, maar af en toe met fijne observaties.

In Coetzees ogen zullen wij mensen de politiek nooit opgeven omdat politiek te handig en te aantrekkelijk is als theater voor het botvieren van onze laagste emoties.